Annotatsiya Ushbu maqolada zamonaviy raqamli axborot makonida feyk xabarlarning shakllanishi, tarqalish mexanizmlari hamda ularning ijtimoiy ongga ko‘rsatadigan psixologik va kommunikativ ta’siri ilmiy asosda tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida soxta ma’lumotlarning ijtimoiy fikrni boshqarishdagi o‘rni, yoshlar ongida yuzaga keladigan manipulyativ jarayonlar va axborot madaniyatining past daraja bilan bog‘liq omillar ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, mediasavodxonlikni rivojlantirishning feyk axborotlarga qarshi kurashdagi ahamiyati asoslab beriladi. Olingan xulosalar jamiyatda axborot xavfsizligini kuchaytirish va ongli media iste’molini rivojlantirish zarurligini ko‘rsatadi. Annotation (English) This article provides a scientific analysis of the formation and dissemination mechanisms of fake information in the modern digital media environment, as well as its psychological and communicative impact on social consciousness. The study examines the role of fabricated content in shaping public opinion, manipulative influences on youth, and factors associated with low information culture. Furthermore, the importance of developing media literacy as an effective tool in combating misinformation is substantiated. The findings highlight the necessity of strengthening information security and fostering conscious media consumption within society. Keywords: fake information, social consciousness, manipulation, media literacy, information security, digital space, communication psychology. ________________________________________ Kirish Axborot globallashuvi sharoitida insoniyat hayoti media oqimi bilan yanada chambarchas bog‘lanib bormoqda. Har kuni milliardlab foydalanuvchilar ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy axborot vositalari va turli raqamli platformalar orqali ulkan hajmdagi ma’lumotni iste’mol qiladi. Shu jarayonda feyk axborot — atayin buzib ko‘rsatilgan, manipulyativ yoki yolg‘on mazmundagi xabarlarning keskin oshib borishi jiddiy ijtimoiy muammo sifatida namoyon bo‘lmoqda. Psixologik nuqtai nazardan, feyk axborot inson ongining tabiiy kognitiv mexanizmlaridan — ishonuvchanlik, emotsional ta’sirchanlik, tasdiqlash xatosi kabi jihatlardan foydalanadi. Mazkur maqolada feyk axborotning psixologik mexanizmlari, tarqalish omillari, shaxs va jamiyat hayotiga ta’siri hamda unga qarshi kurashning ilmiy asoslangan usullari tahlil qilinadi. ________________________________________ Feyk axborotning mazmuni va shakllanish sabablari Feyk axborot (fake news) — atayin noto‘g‘ri, chalg‘ituvchi yoki manipulyativ ma’lumot bo‘lib, u ko‘pincha siyosiy, iqtisodiy yoki ijtimoiy manfaatlar yo‘lida tarqatiladi. Uning keng tarqalishiga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1. Axborot oqimining haddan tashqari ko‘pligi Raqamli davrda insonning axborotni qayta ishlash imkoniyati cheklangan bo‘lgani uchun u tezkor qaror qabul qilishda “aqliy qisqa yo‘llar” (heuristics) ga murojaat qiladi. Bu esa yolg‘on ma’lumotlarga ishonishni osonlashtiradi. 2. Emotsional ta’sirning kuchi Feyk xabarlar odatda qo‘rquv, vahima, nafrat yoki hayajon kabi kuchli emotsiyalarni qo‘zg‘atadi. Tadqiqotlar kuchli emotsiya uyg‘otuvchi kontent neytral ma’lumotdan ko‘ra tezroq tarqalishini tasdiqlagan. 3. Tasdiqlash xatosi (confirmation bias) Odamlar o‘z dunyoqarashiga mos keladigan axborotga ko‘proq ishonadi. Manipulyatorlar aynan shu jihatdan foydalanadi. 4. Algoritmik ta’sir Ijtimoiy tarmoqlar algoritmlari foydalanuvchilarga qiziqishiga mos kontentni taklif qiladi. Natijada “axborot pufagi” (filter bubble) shakllanib, foydalanuvchilar faqat bir xil mazmundagi xabarlarni ko‘radi. ________________________________________ Feyk axborotning psixologik ta’siri Feyk axborotning eng xavfli jihati — uning inson ruhiyati va qaror qabul qilish jarayoniga kuchli ta’sir ko‘rsatishidir. 1. Emotsional ta’sir orqali ongni boshqarish Qo‘rquv uyg‘otuvchi sarlavhalar, shoshilinch xabarlar va tahdidli tasvirlar insonni emotsional holatga olib keladi. Bu holatda tanqidiy fikrlash pasayadi. Masalan, pandemiya davrida “vaksina xavfli”, “virus sun’iy yaratilgan” kabi feyklar aholida vahima va ruhiy bosimni kuchaytirgan. 2. Kognitiv charchoq Axborot ko‘pligi insonning kognitiv resurslarini kamaytiradi. Natijada: • yolg‘on xabarlarga tezroq ishoniladi, • fikrlash yuzaki bo‘ladi, • manipulyativ kontent ta’sirchan bo‘lib qoladi. 3. Ijtimoiy munosabatlarning buzilishi Feyklar guruhlar o‘rtasida ishonchsizlik, nafrat va qarama-qarshilik uyg‘otadi. Shuningdek, rad etilgan bo‘lsa ham ma’lum darajada ishonib qolish holati — “illusory truth effect” kuzatiladi. ________________________________________ Feyk axborotning tarqalish mexanizmlari • Ijtimoiy tarmoqlar algoritmlari emotsional kontentni tez tarqatadi. • Botlar, manipulyativ guruhlar, siyosiy kampaniyalar feyklarni keng yoyadi. • Deepfake texnologiyalari yordamida yaratilgan audio-video soxtaliklar real voqelikni buzib ko‘rsatadi va ijtimoiy ishonchga jiddiy zarar yetkazadi. ________________________________________ Feyk axborotga qarshi kurashning psixologik usullari 1. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish Fakt va fikrni ajratish, manbani tekshirish, statistik ma’lumotlarni baholash, dalillarni solishtirish feyklarga qarshi eng samarali vositalardandir. 2. Mediasavodxonlikni oshirish Mediasavodxonlik o‘quv jarayonlari quyidagilarni o‘rgatadi: • axborotning haqiqiyligini tekshirish, • manipulyativ tilni aniqlash, • vizual soxtalashtirishni tanish, • algoritmlar ishini tushunish. 3. Psixologik immunitetni shakllantirish Stressni boshqarish, emotsiyalarni nazorat qilish, tezkor xulosa chiqarmaslik va kognitiv moslashuvchanlikni oshirish feyklarga chidamlilikni kuchaytiradi. 4. Inokulyatsiya nazariyasi Manipulyativ usullar haqida oldindan ma’lumot beriladigan ta’lim jarayonlari shaxsni keyingi yolg‘onlarga nisbatan himoyalangan qiladi. ________________________________________ Jamiyat miqyosida kurash strategiyalari 1. Fact-checking platformalarini rivojlantirish O‘zbekiston va mintaqada feyklarni aniqlovchi tashkilotlar soni ortib bormoqda. 2. Media siyosatini takomillashtirish Shaffoflik, axborot xavfsizligi, jurnalist mas’uliyati kabi me’yorlar mustahkamlanishi lozim. 3. Ta’lim tizimida media savodxonlik Maktab va oliy ta’limda media savodxonlik darslarini keng joriy etish yoshlarni axborot xurujlaridan himoya qiladi. ________________________________________ Xulosa Feyk axborotning keng tarqalishi zamonaviy axborot makonining eng dolzarb muammolaridan biridir. Raqamli platformalar kengaygani sari yolg‘on xabarlar tez tarqalib, inson ongiga chuqur psixologik ta’sir o‘tkazmoqda. Feyklar ko‘pincha insonga xos kognitiv xatolardan — emotsional ta’sirchanlik, stereotiplarga moyillik va tasdiqlash xatosidan foydalanadi. Feyklarning ijtimoiy oqibatlari juda jiddiy: ishonchsizlik kuchayadi, ijtimoiy guruhlar qarama-qarshiligi ortadi, vahima va stress holatlari ko‘payadi, ongli qaror qabul qilish jarayoni izdan chiqadi. Shu sababli feyk axborotga qarshi kurash faqat texnologik emas, balki psixologik va ijtimoiy yondashuvlarni ham talab etadi. Agar davlat siyosati, ta’lim tizimi, media sohasi va fuqarolik jamiyati birgalikda harakat qilsa, feyk axborotning zararli ta’sirini kamaytirish va sog‘lom axborot muhitini yaratish mumkin. ** Qo‘qon Davlat Universiteti Aniq fanlar va muhandislik fakulteti Matematika yo‘nalishi talabasi Muxtorova Nilufar Qoʻqon Davlat Universiteti Aniq fanlar va muhandislik fakulteti Mediasavodxonlik va axborot madaniyati fani oʻqituvchisi Abdupattayev Xasanboy Abduraxmonovich